ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ

Η πρακτική της αφαίμαξης – αφαίρεση αίματος από ένα ασθενή για την θεραπεία  ή πρόληψη ασθενειών – υπήρξεν ως επί το πλείστον αναποτελεσματική ή επιβλαβής. Εν τούτοις ήταν μία από τις πιο κοινές ιατρικές πρακτικές που πραγματοποιούνταν από του ιατρούς για περισσότερα από 2000 χρόνια.

Για παράδειγμα μια εικόνα από έναν αρχαίο αιγυπτιακό τάφο (περίπου 1500 π.Χ.) δείχνει βδέλλες που χρησιμοποιούνταν για αφαίμαξη. Επιπλέον η αφαίμαξη είχε μία εξαιρετικά ευρεία γεωγραφική κατανομή και πραγματοποιείτο από του αρχαίους λαούς της Μεσοποταμίας, του Αιγυπτίους, τους Έλληνες τους Μάγια και τους Αζτέκους  καθώς και από του κατοίκους της Ινδικής χερσονήσου (πχ στην αρχαία αγιουρβεδική ιατρική,  εναλλακτική ιατρική, παραδοσιακή πρακτική της Ινδίας που η ονομασία της βασίζεται σε δυο Σανσκριτικούς όρους: άγιου (ayu) που σημαίνει ζωή, και βέδα (veda) που σημαίνει γνώση ή επιστήμη). Στην εβραϊκή παράδοση, το Ταλμούδ συνιστούσε μία συγκεκριμένη ημέρα της εβδομάδας και συγκεκριμένες ημερομηνίες για τις αφαιμάξεις, και στον ευρωπαϊκό Μεσαίωνα παρόμοιοι κανόνες ανιχνεύονται σε κείμενα που συμβούλευαν για το ποιων αγίων οι εορτές ήταν ευνοϊκές για αφαίμαξη, ενώ συνήθεις ήταν και οι αστρολογικοί χάρτες που έδειχναν συγκεκριμένα σημεία αιμοληψίας σε σχέση με τις θέσεις των πλανητών και των ζωδίων.  Η ισλαμική ιατρική συμβούλευε επίσης την αφαίμαξη, ιδίως σε περιπτώσεις πυρετού.

     Ο Ιπποκράτης αναφέρει την εφαρμογή της κατά τον 5ο αιώνα π.Χ., παρότι ο ίδιος γενικώς προτιμούσε θεραπείες βασιζόμενες στη διατροφή, Ο Ιπποκράτης πίστευε ότι η εμμηνόρροια είχε τη λειτουργία της «καθάρσεως των γυναικών από κακούς χυμούς». Ο δεύτερος σε επιρροή μετά τον Ιπποκράτη ιατρός της αρχαιότητας, ο Γαληνός, υπερασπιζόταν επίσης την αφαίμαξη. Η αποδοχή των αφαιμάξεων στον ελληνορωμαϊκό κόσμο ενισχύθηκε μετά την ανακάλυψη από τον Γαληνό ότι όχι μόνο οι φλέβες, αλλά και οι αρτηρίες ήταν γεμάτες με αίμα (και όχι με αέρα, όπως νομιζόταν ως τότε). Υπήρχαν δύο βασικές αντιλήψεις πίσω από την εφαρμογή της αφαιμάξεως: Η πρώτη ήταν ότι το αίμα παραγόταν και στο τέλος λογικά παρέμενε ως «χρησιμοποιημένο», που δεν κυκλοφορούσε πλέον και άρα μπορούσε να «λιμνάσει» στα άκρα. Η δεύτερη ήταν ότι η ισορροπία μεταξύ των τεσσάρων χυμών (αίματος, φλέγματος, μελανής και κίτρινης χολής) αποτελούσε τη βάση της υγείας ή της ασθένειας. Ο Γαληνός πίστευε πως το αίμα ήταν ο κυρίαρχος χυμός και αυτός που χρειαζόταν να ελέγχεται περισσότερο. Για να εξισορροπήσει τους χυμούς, ο ιατρός έπρεπε είτε να αφαιρέσει την «περίσσεια» (πληθώραν) αίματος από τον ασθενή, είτε να του χορηγήσει κάποιο εμετικό ή διουρητικό φάρμακο. Ο Γαληνός συνέταξε ένα σύνθετο πρόγραμμα για το πόσο αίμα θα έπρεπε να αφαιρείται, ως συνάρτηση της ηλικίας και της κράσεως του ασθενούς, της εποχής, του καιρού και της τοποθεσίας. Τα συμπτώματα της περίσσειας αίματος πιστευόταν ότι περιελάμβαναν τον πυρετό, την αποπληξία και τον πονοκέφαλο. Ο τύπος του αίματος που έπρεπε να αφαιρεθεί καθοριζόταν από την ασθένεια, είτε αρτηριακό, είτε φλεβικό, και από κοντά ή μακριά από τη νοσούσα περιοχή του σώματος. Κατά τον Γαληνό, διαφορετικά αγγεία συνδέονταν με διαφορετικά όργανα, π.χ. η φλέβα στο δεξιό χέρι έπρεπε να αφαιμάσσεται για προβλήματα στο ήπαρ, ενώ η φλέβα στο αριστερό χέρι για προβλήματα του σπλήνα. Η ποσότητα του αίματος που αφαιρούσαν ήταν ανάλογη με τη βαρύτητα της ασθένειας. Οι μεγαλύτερες αφαιμάξεις γίνονταν σε περιπτώσεις υψηλού πυρετού.

    Ακόμα και μετά την εγκατάλειψη της θεωρίας των χυμών, η πρακτική της αφαιμάξεως συνεχίσθηκε από χειρουργούς και μπαρμπέρηδες. Τη χρησιμοποιούσαν για τη «θεραπεία» πάμπολλων ασθενειών, και εφαρμοζόταν τόσο προληπτικά (για προφύλαξη), όσο και θεραπευτικά. Για τον λόγο αυτό, πολλά κουρεία διατηρούσαν βδέλλες μέσα σε βάζα. Οι κουρείς – χειρουργοί στην Ευρώπη του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης έκαναν αφαιμάξεις με μεγάλο ζήλο και οι ιατροί συνέχισαν να αφαιρούν αίμα από του ασθενείς για οποιαδήποτε αιτία και πιθανή ασθένεια μπορεί να φανταστεί κανείς. Μια τεράστια ποσότητα αίματος αφαιρέθηκε από τον πρώτο Πρόεδρο των ΗΠΑ George Washington (1732-1799) εξαιτίας μόλυνσης που είχε πάθει στον φάρυγγα, επισπεύδοντας τον θάνατό του.

    Η ωφέλεια των αφαιμάξεων άρχισε να αμφισβητείται σοβαρά μόλις μετά τα μέσα του 19ου αιώνα, με την ανάπτυξη νέων στατιστικών μεθόδων για την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των διάφορων θεραπευτικών μεθόδων. Μερικοί γιατροί πάντως συνέχισαν να τις θεωρούν «ευεργετικές» σε κάποιες περιπτώσεις, π.χ. για τον «καθαρισμό» από μολυσμένο ή «εξασθενημένο» αίμα. Παρόλα αυτά η πρακτική της αφαίμαξης συνεχίσθηκε τον 20^ο αιώνα και μάλιστα την συνιστούσε ο διάσημος Kαναδός ιατρός William Osler ( 1849-1919) σε βιβλίο του για την ιατρική πρακτική που εκδόθηκε μετά τον θάνατό του το 1923.  Η αφαίμαξη πραγματοποιείτο με νυστέρια (κοφτερά μαχαίρια), σκαρφιστήρες (συσκευές με ελατήριο και πολλές λεπίδες) και τις βδέλλες. Ίσως η αφαίμαξη εξακολούθησε να είναι δημοφιλής εξαιτίας της επίδρασης εικονικού φαρμάκου (placebo effect) κατά τους αιώνες που οι ασθενείς μπορούσαν να δεχθούν λίγες βιώσιμες θεραπείες.

    Σήμερα η αφαίμαξη έχει λίγες κλινικές χρήσεις  όπως για παράδειγμα την εφαρμογή της σε ασθενείς που πάσχουν από αιμοχρωμάτωση, με στόχο την μείωση των υψηλών επιπέδων σιδήρου από το αίμα, ή η πολυκυτταραιμία που χαρακτηρίζεται από μεγάλο αριθμό ερυθρών αιμοσφαιρίων και παθολογικά υψηλό αιματοκρίτη. Επίσης στη δηλητηρίαση από μονοξείδιο του άνθρακα η αφαίμαξη ωφελεί σε συνδυασμό με οξυγονοθεραπεία ή ταυτόχρονη μετάγγιση καθαρού αίματος. Τότε όμως χαρακτηρίζεται με τον όρο αφαιμαξομετάγγιση. Ωστόσο, αυτές οι καταστάσεις ήταν άγνωστες και αδύνατο να διαγνωσθούν πριν από τον 20ό αιώνα.

    Το 2010, το τμήμα Υποθέσεων Καταναλωτών της Καλιφόρνιας απαγόρευσε την πρακτική της κινέζικης αφαίμαξης από διπλωματούχους βελονιστές. (Η Κινέζικη Ιατρική χρησιμοποιεί επτά κύριες κατηγορίες τρόπων θεραπείας, την διατροφή, την άσκηση, την μάλαξη, τον βελονισμό, την αφαίμαξη,  την καυτηρίαση και σαν ύστατη λύση την επέμβαση με το νυστέρι).